Mengen isminin kökeni hakkında kesin bir görüş bulunmamakla birlikte, mengeç (yün eğirmekte kullanılan mekik), mengel (Ayak bileğine takılan süs bileziği, halhal), mengü (ölümsüz ebedi, su, ab-ı hayat), kelimelerinden türediği varsayımları ifade edilmektedir. Ayrıca Türklerin ilk yazılı belgesi olan Göktürk abidelerinde bengü kelimesi geçmektedir. Oğuz Türkleri bu kelimeyi Bengü ve Mengü – Menge olarak Anadolu’ya taşırlar. Sonuna eklenen “n” sesi Moğol dilinde çokluk eki olup “sonsuzlar, ebedi” anlamındadır. Yine aynı görüşe paralel olarak Kutadgu Bilig’te geçen Mang ve Meng kelimeleri adım atmak anlamı taşır. İlhanlı Devri kaynaklarına göre Mengen/Mangan, Men/Man kökünden türetildiği, bir diğer görüşe göre de ismin İsfendiyaroğulları, Candaroğulları ya da Osmanlıdan geldiği sanılmaktadır. Çevre ilçelerden Çaycuma tarihi zikredilirken Çaycuma’nın ilk yerlileri olduklarını öne süren Rumbeyoğulları’nın ifadesine göre Çaycuma Rum diyarı iken bu bölgeyi ıslah için gelen ataları Gazi Mehmet Paşa Rumları silmiştir. Üç oğlunu Çaycuma, Beycuma ve Mengene Beyi olarak yerleştirmiştir. “Mengene” ise, kelime olarak sıkma, sıkıştırma anlamı taşımaktadır. Mengen İlçesi ve çevresinin Bolu, Pazarköy, Eskipazar(Viranşehir), Gökçesu, Devrek, Gerede eski bir yerleşim sahası olduğu yargısı, buralarda yapılan kazılar ve tesadüfen rastlanan arkeolojik kalıntılar tarafından belirlenmiştir. Mengen ve çevresinde, yörenin yazılı ve yazısız kültür dönemini aydınlatacak çok sayıda tarihi kalıntı olmasına rağmen, bilimsel anlamda herhangi bir arkeolojik kazıya konu olmamıştır. Bu konudaki açıklamalar da bir bilgi boşluğu yaratmaktadır. Anadolu’da ilk siyasi birliği sağlayan Hitit medeniyetinden sonra bölge çeşitli kavim ve devletlere ev sahipliği yapmıştır. Mengen, asırlar boyu çeşitli kavimlerin yaşadığı bir yer olmuştur. Bugün ilçe statüsünde olan coğrafya Türk’ler tarafından kurulmuştur. Gerek göçler gerekse istilalar dolayısıyla tarih öncesi devirlerden bugüne kadar Türkiye üzerinde çok sayıda medeniyet kurulmuştur. Bundan dolayı da Tarihçiler, Türkiye’den “medeniyetler beşiği” diye bahsederler. Anadolu’nun ve bölgenin ilk hâkimi Hititler olmuş daha sonra bu coğrafyada medeniyet kurmuş Bitinyalılar bölgeye hakim olmuşlardır. Ardından bölgeye Frigyalılar, Persler, İskender İmparatorluğu, Roma, Bizans, Selçuklu Türkleri, Osmanlı Devleti, nihayetinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti bu coğrafyaya damgasını vurmuştur. Türkler, Anadolu coğrafyasına, 1071 öncesinde keşif amaçlı gelerek toprakları tanımışlardır. Sultan Alparslan komutasındaki Selçuklu Türk Ordusunun gösterdiği tarihi zaferden sonra Türk beyleri Anadolu’yu kendilerine yurt edinmişlerdir. XIII. Yüzyılda artan Moğol baskısı sonucunda Türklerin batıya yönelişleri hız kazanmıştı. Türk-İslam devletlerinde Müslüman olmayan devletlere sınır olan bölgelerin vilayet ve sancaklarına Uc denirdi. Uç bölgeleri gaza yerleriydi. Bu nedenle Türk devletleri uçları güçlü bir orduya sahip boy beylerinin veya güven kazanmış komutanların yönetimine bırakırdı. İznik’te kurulan Anadolu Selçuklu devletinin(1075 -1308) etkisiyle bölgelere Türkmen soylu alperenler, ahiler, gaziler Uc Beyleri gelerek yerleşik düzene geçmişlerdir. Yüksek bir ihtimalle Mengen’in Türk beylerinin kontrolüne geçmesi de bu devirlere rastlamaktadır. Buna binaen Halen Mengen’de Türk beyli, Türk Beşli mahallesi, Afşar Köyü gibi Oğuz boylarının izlerini taşıyan yer adları bulunmaktadır. Mengen ve çevresi XIV. Yüzyılda Bolu’nun doğusundaki yerler Konur Alp, Şahin Bey, Hızır Bey ve Eflegan Bey tarafından Türk hakimiyetine girse de yaygın görüş Mengen’in Osmanlı komutanlarından Konuralp tarafından Osmanlı topraklarına katıldığı düşünülmektedir. Buralara “Hızır Bey İli”, “Eflegan Bey İli” deyimleri verilerek tarihteki yerini almıştır. Ankara Savaşı ile birliği dağılan Anadolu’nun bu bölgesi birkaç kez el değiştirmiştir. XV. yüzyıl başlarında buranın İsfendiyaroğlu İsmail Bey’in kontrolünde olduğu tarihçiler tarafından zikredilmektedir. Mengen’in Gerede ile birlikte Osmanlı topraklarına katıldığı çeşitli eserlerden anlaşılmaktadır. İlk Türk aşiretinin önce, Mengen’in Güneydoğusundaki Eğriova yaylalarına geldiği, fakat burasının yüksek rakımlı olması nedeniyle barınmalarına elverişli bulunmadığı görüldükten sonra, kendilerine daha müsait olan Mengen deresi içlerine yayıldıkları tahmin edilmektedir. Bugünkü Mengen, Pazarköy ve Gökçesu civarına gelen Türkmenler iki koldan hareket eden kabilelerden bir kısmı, şimdiki Kösekadılar Karahacılar adını taşıyan mahallenin içine ve civarına yerleşmişlerdir. Diğer ikinci kol ise merkezden 3 km uzaklıktaki Alibeyler Doğanlar ve o zamanki adları ile Odabaşılar, Mukayyid, Kabasalih, Demircihorasan, Sarıkadılar, Karaishak, Yılkan, Karaca, Hasanbaşlar ve Küçükhasan adları altında bugünkü merkezi oturum civarına yerleşmişlerdir. Orhan Gazi döneminde Geyve, Göynük, Mudurnu ve Bolu çevresini gezip eserinde bahseden İbni Batuta bölgenin Türkmenlerle dolu olduğunu anlatır. Kaynaklardaki ifadelere göre Fatih Sultan Mehmet Han, Amasra’yı fethi esnasında donanmanın yanı sıra kara ordusunu sevk ederken, Hızır Bey (Anadolu erenlerinden Baba Hızır adıyla anılan köyde türbesi bulunmaktadır) denilen sarp ormanlık bölgeden geçtiğini ve Mengen yollarını yaptırarak ulaşım sağladığını ifade eder(1461). Baba Hızır Hazretleri, Anadolu Selçukluları’nın son zamanlarında dünyaya gelmiş ve Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemini idrak etmiştir. Bilindiği gibi, bir gönül dostu ve tasavvuf şairi olan Yunus Emre de aşağı yukarı aynı tarihler arasında yaşamıştır. Bu bilgilere göre, Yunus Emre ile Baba Hızır’ın aynı bölgede yaşayan çağdaş birer velî olduğu anlaşılmaktadır. Yunus’un Osmanlı Devleti’nin kurulmasında manevî rol aldığı bilindiğine göre, Baba Hızır Hazretleri’nin de aynı oluşumda bir katkısı olduğu gerçeği unutulmamalıdır. Bu bağlamda yapılan yöresel araştırmalara göre, Babahızır Hazretleri’nin yöreye Türkistan taraflarından geldiği ve 1030 H. 1621 tarihinden önce yaşadığı, türbesini ziyarete gelen bir kişinin, mezar taşına, Hakir Hasan 1031 H., diye yazdığı bir tarih görülmektedir. Bu zatın isminin Hızırbaba olduğu, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 2329-203-750 nolu ve 1264 H. – 1847 M. tarihli vakfiye kaydıyla da tescil edilmiştir. Bolu–Kastamonu yolu üzerinde en eski derbent görevi yapan bu yer bir eskiçağa (çaka)’dır. Eskiçağadan sonra kervanların geçişinde yol güvenliğini sağlamak için saldırılara karşı savunmaya ve korunmaya en elverişli yer Babahızır’dır. Babahızır, ya da diğer adıyla Hızırbey, yaylası ve yerleşim yeriyle önemli bir konaklama merkezi olarak uzun süre varlığını sürdürmüştür. Yavuz Sultan Selim devrinde Bolu’nun teşekkül ettiği sancaklar ifade edilirken Mengen’in ismi de geçmektedir. Öte yandan 1609 – 1657 yıllarında yaşayan Kâtip Çelebi Bolu ve çevresine ait geniş bilgiler vermektedir. Cihannüma adlı coğrafya eserinde Bolu’nun yerleşim merkezini anlatırken Mengen ve Gökçesu’ya da değinmektedir. 1611 – 1682 yıllarında yaşayan dünyaca ünlü seyyah ve Türk bilgini Evliya Çelebi “Seyahatname” adlı eserinde Bolu ve civarındaki yaşam hakkında aydınlatıcı bilgiler vermekle beraber Bartın, Ereğli, Gerede ve Akçakoca’ya kadar olan sahaların Bolu Sancağı içinde olduğunu anlatır. 1825 de Bolu Sancağı; Merkez, Çağa, Kıbrıscık, Mengen, Gerede, Eskipazar(Viranşehir), Traklıborlu(Safranbolu), Yenice, Yedidivan, Ulus, Ereğli, Konuralp, Onikidivan(Bartın), Hızırbeyili, Mudurnu kazalarından oluşmaktaydı. Osmanlı Devlet teşkilatının zayıfladığı son dönemlerde yeniden yapılanma ve batılılaşma modeli çerçevesiyle II. Mahmut döneminde idari yapılanmada yeniliklere gidilmişti. Bunun devamı olan 1840 – 1852 yılları arasında taşra yönetiminde kalıcı düzenlemeler yapıldı. Sancaklar ve kazalarda yeni düzenlemelere gidildi. Kazalara “kaza müdürü” denilen kimseler görevlendirildi. Bu düzenlemenin en belirgin özelliği, ilk kez kazanın idari birim olarak taşra teşkilatında yer alması olmuştu. Yöneticisi olan “Müdürler” Yörenin ileri gelenleri arasından halk tarafından seçiliyorlardı. 1916 yılındaki Bolu Sancağı salnamesine göre dönemin Mengen Müdürü, Vekil Hacı Âgah Efendi idi. Yine aynı dönemde tespit edilen nüfus bilgisine göre Bolu 399579, Mengen de ise 10017 kişi gözükmekte idi. Birkaç kaza bir mutasarrıflığa, o da bir vilayete bağlı olmak üzere yeni idari teşkilat kurulmuştu. XIX. yüzyıl başlarında tüm Anadolu’da olduğu gibi Mengen’de yeniden kurulan (Bolu) birleşik mutasarrıflığına bağlandı. 1870’de Bolu’ya bağlı kazalar 5’e indi. Mutasarrıflık örgütlenmesi Türkiye Cumhuriyetinin ilanıyla kaldırılıp doğrudan doğruya vilayetlere bağlanmıştır. Mengen 1 Ocak 1948 yılında 5071 Sayılı Kanunla Gökçesu ve Pazarköy bucaklarını içine alarak İlçe haline gelmiştir. I. Dünya Savaşı (1914- 1918) ile işgale uğrayan Anadolu savunmasında yöre halkı, önemli görevler üstlenmişlerdir. Mengen halkı, M. Kemal Atatürk’ün başlattığı Kurtuluş Savaşı ve bağımsızlık hareketinde önemli katkılar sağlamıştır. Yaşlısı, genci çeşitli cephelere giderek Anadolu savunmasında önemli görevler üstlenmişler. Mengen; mutfağı, yöresel giyim kuşamı, folklorik özellikleriyle Türk kültürünün tanıtımında ve yaşatılmasında önemli bir misyonu üzerinde barındırmaktadır. Doğal güzelliklerinin yanında insanlarının misafirperverliği, yörenin cazibe merkezi konumundadır. .

Mehmet LALE – 2006 Mengen Aşçılar AOTML Tarih Öğrt.

KAYNAKLAR:

AŞIK PAŞAOĞLU TARİHİ, İstanbul, 1992.
AŞÇILAR DİYARI MENGEN, Komisyon, Ankara.
AŞÇILAR DİYARI MENGEN Babahızır(Babahızır Köyü Kalkındırma ve Yardım Derneği).
ÇADIRCI, M.,“Tanzimat”, Osmanlı, Ankara, 1999.
IŞIK, M.,Topyekun Mengen Ankara, 1954.
EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİNDEN SEÇMELER, Ankara, 1991.
KARAL, E.Z., Osmanlı Tarihi, Ankara, 1994.
KONRAPA, M.Z., Bolu,Bolu, 1960.
SAYDAM, A.,Osmanlı Medeniyeti Tarihi Trabzon, 1995.
SERTOĞLU, M. Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul, 1986.
ÖZCAN, İ., Mengen, Ankara, 2005.
TANSEL, S., Fatih Sultan Mehmet ‘in Siyasi ve Askeri Faaliyeti, İstanbul, 1999.
UZUNÇARŞILI, İ.H., Osmanlı Tarihi. www.caycuma.gov.tr